باغ و باغداری

باغ و باغبانی برای عده بسیاری فعالیتی مفرح برای اوقات فراغت است. باغ‌ها را چطور می‌توانیم سالم و زیبا نگهداریم؟ باغبانی، هنر و پیشه‌‌ای زایا و مولد است که ریشه‌‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ هر سرزمین دارد. با اندیشیدن به جنبه‌های گوناگون باغبانی می‌‌توان آن را در گستره‌‌ای از زیبایی‌‌های طبیعی و معنوی جستجو کرد، از همین رو، این دانش ارتباط تنگاتنگی با انسان دارد. امروزه با مکانیزه شدن سبک زندگی و کاهش فعالیت‌های بدنی، تمایل افراد برای بهره‌مندی از محصولات باغی به منظور حفظ سلامتی و پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های مزمن افزایش یافته است.

اگرچه بشر بدون این محصولات نیز قادر به ادامه‌‌ی حیات بوده، اما بی‌‌شک استفاده از محصولات باغی نقش به‌سزایی در ایجاد محیطی دلپذیر با حداقل استرس و سلامت جسمی و روحی انسان ایفا می‌‌کند. از سویی دیگر، باغ به عنوان چشم‌‌اندازی از دنیای ایده‌‌آل بشر شناخته می‌‌شود و از چنان ظرافت، دقت و پیچیدگی برخوردار است که کشت و کار در آن نیازمند کسب تجارب بسیار جهت افزایش میزان و کیفیت محصولات باغبانی است. در این مقاله ضمن ارائه‌‌‌‌ی تاریخچه‌‌ی باغبانی، به شرح انواع باغ‌ها، عوامل موثر بر رشد و نمو محصولات باغی و نکاتی در زمینه‌‌ی هنر و دانش باغبانی پرداخته می‌‌شود.

باغ

بشر از دیرباز درصدد محصور کردن فضاهای مختلف جهت ساخت اقامتگاه، مسکن و محیط کار بوده و در این میان، همواره عوامل طبیعی ساختار مهم و اساسی زندگی او را تشکیل می‌‌دادند. همزیستی انسان با طبیعت موجب شده تا نیازهای روانی و سلامتی آدمی نیز تامین گردد. 

 

تاثیرات باغ بانی بر سلامت انسان

علاوه بر موارد فوق نگهداری از گیاهان و باغ داری می تواند سلامت جسمی و روحی انسان را تحت تاثیر قرار دهد :

 

افزایش جذب ویتامین D به واسطه اینکه بیشتر در معرض نور خورشید قرار دارید و در پی آن کاهش خطر ابتلا به سرطان و تقویت استخوان ها و افزایش ایمنی بدن.

افزایش کیفیت خواب و جلوگیری از افزایش وزن به دلیل افزایش فعالیت های بدنی در حین باغبانی.

کاهش زوال مغز و بهبود عملکرد حافظه و سیستم عصبی بدن.

کاهش سطح اضطراب و عدم ابتلا به بیمارهای روحی و روانی مانند افسردگی.

افزایش آرامش. 

 

تاریخی از باغبانی و باغ داری

 از همین رو باغبانی، زمینه‌ساز تحول شگرفی در جهت تکامل معنوی بشر بوده و نقش تاثیرگذاری در استخراج تجارب گوناگون محیطی و بازیابی ذهن داشته است.طبق تعریف، باغ به معنی یک منطقه‌‌ی محصور جهت کشت مجموعه‌‌ای از گیاهان و باغبانی، دانش کاشت و پرورش گیاهان زینتی، دارویی، درختان میوه و طراحی فضای سبز و شکلی عالی از ورزش است. به لحاظ میزان، تنوع، کیفیت و ارزش غذایی محصولات، باغبانی یکی از زیرمجموعه‌‌های مهم بخش کشاورزی محسوب می‌‌شود.

 

این دانش اغلب محصولات چندساله وگونه‌‌های درختی را در بر می‌‌گیرد و فراورده‌‌های تولیدی آن بـه صورت تازه‌‌خوری مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. شرایط خاص طبیعی و اقلیمی در ایران موجب شده تا در مناطق مختلف آن، کشت و پرورش انواع محصولات باغبانی اعـم از سردسیری، گرمسیری و معتدله صورت گیرد. در این میان، ایران تولید جهانی برخی از محصولات باغبانی نظیر پسته و خرما را به خود اختصاص داده است. این محصولات به عنوان عاملی تاثیرگذار در رشد اقتصادی کشور شناخته می‌‌شوند و از جایگاه و رتبه‌‌ی ارزشمندی در سطح جهان برخوردار هستند.

 

تاریخچه‌ باغبانی و نگهداری از باغ

در دوره‌‌های مختلف تاریخی، کشاورزی مهم‌‌ترین شیوه‌‌ی گذران زندگی و توسعه‌‌ی جوامع بوده است. طبق شواهد تاریخی، انسان حدود 9000 سال پیش در اطراف رودهای دجله و فرات و نیل به کشت و زرع اشتغال داشت. همچنین حدود 3500 سال پیش در مصر و بین‌‌النهرین با استفاده از روش‌‌های مختلف آبیاری، بسیاری از گیاهان زراعی و باغی نظیر غلات و حبوبات کشت می‌‌شدند.

 

براساس کاوش‌‌ها و حفاری‌‌های باستان‌‌شناسی، درخت‌‌کاری حدود 3000 سال پیش در ایران باستان مرسوم بوده است. از سویی دیگر، 500 سال قبل از میلاد، رومیان بر بخش بزرگی از جهان فرمانروایی می‌‌کردند و دارای اقتصادی شکوفا و مبتنی بر کشاورزی و نگهداری از باغ بودند. اما با ورود به قرون وسطی رشد و گسترش علوم، سیر نزولی را طی کرد و کشاورزی نیز در این دوران مورد توجه قرار نگرفت.

 

باغبانی در دوره رنسانس

درعصر رنسانس تا اواخر قرن نوزدهم میلادی، اروپایی‌‌ها با استفاده از یافته‌‌ها و اختراعات گوناگون دانشمندان، به توسعه و ترویج حوزه‌‌های مختلف علوم‌‌شناختی نظیر زراعت و باغبانی پرداختند. در این میان، کشف پهنه‌‌های جدید در سال 1492 میلادی سبب شد تا حرفه‌‌ی باغبانی به‌‌ویژه سبزی‌‌کاری مورد توجه قرار گیرد و کشت انواع سبزی‌‌ها مانند گوجه‌‌فرنگی، سیب‌‌زمینی و… رونق یابد. در قرن اخیر، اختراع و کاربرد انواع ماشین‌‌های کشاورزی به‌‌ویژه تراکتورهای دیزلی و جایگزینی آن‌‌ها با ابزارآلات اولیه سبب پیشرفت علوم کشاورزی شده است. در چند دهه‌‌ی اخیر فعالیت‌‌های پژوهشی و تحقیقاتی بی‌‌شماری جهت اصلاح و تغذیه‌‌ی گیاهان و روش‌‌های جدید کشت صورت گرفت و هزاران مقاله در این زمینه به چاپ رسید. امروزه با ساخت و تولید انواع سمپاش‌‌ها علاوه بر کنترل آفات و علف‌‌های هرز، بهینه‌سازی روند تولید و بهبود کیفیت محصولات ارتقا یافته است.

 

انواع باغها براساس کاربرد آن ها

باغ‌‌ها با کاربری‌‌های متنوع در دوره‌‌های مختلف تاریخی و در مناطق گوناگون جهان تحت‌‌تاثیر شرایط اقتصادی و سیاسی متفاوت احداث شدند. به طور کلی باغ، فضایی زیستی با ساختاری ساماندهی شده در جهت بهره‌‌برداری بیشتر از طبیعت و عناصر طبیعی در خدمت انسان است. گونه‌‌شناسی باغ سبب می‌‌شود تا باغ‌‌ها و محوطه‌‌های سبز امروزی از فرایند یکنواخت و خسته‌‌کننده‌‌ به فضایی آکنده از جلوه و رنگ بدل شوند. از همین رو، این فضاهای سبز برطبق نوع کاربرد به چند نوع تقسیم می‌‌شوند.

 

باغ عمومی

باغ عمودی با هدف صرفه‌‌جویی در انرژی، توسعه و گسترش فضای سبز شهری و کاهش آلودگی هوا احداث می‌‌شود. این باغ به “دیوار سبز” یا “دیوار زنده” نیز شهرت دارد که در آن نمای ساختمان با گیاهان پوشیده شده است. در واقع، باغ عمودی با ایجاد زیستگاه ایمن برای گونه‌‌های گیاهی، موجب جذب گونه‌‌های جانوری و پرندگان، افزایش کیفیت عملکر اکولوژیکی و تنوع زیستی در زندگی مدرن شهری می‌‌شود. گیاهان مناسب در این نوع دیوار شامل گستره‌‌ وسیعی از گیاهان همیشه سبز، سالیانه و اشکال مختلف درختان داربستی است.

 

باغ هیدروپونیک

سیستم هیدروپونیک به معنی کشت گیاهان بدون نیاز به خاک است. در این‌‌گونه باغ‌‌ها، پرورش گیاهان به جای خاک در محلول‌‌های غذایی نظیر آب و انواع کودها صورت می‌‌گیرد. با استفاده از این روش بازدهی تولید محصول و میزان تولید خالص در گلخانه یا زمین مورد نظر افزایش می‌‌یابد. از مزایای باغ‌‌های هیدروپونیک کشت انواع میوه، سبزی و گل‌‌های کوچک است که همزمان از میزان فعالیت‌‌های پرهزینه و دشوار مانند شخم‌‌ زدن خاک، ضدعفونی کردن بذر و آبیاری کاسته می‌‌شود. همچنین حفظ و نگهداری آسان مواد غذایی و کمک به کنترل شرایط محیطی نظیر نور، رطوبت و حرارت از دیگر دستاورد سیستم کشت هیدروپونیک به شمار می‌‌رود.

 

گلخانه

گلخانه بخش محدودی از یک محیط برای کشت گیاهان بوده که در آن تمام عوامل طبیعی محیطی مانند دما، رطوبت، نور و میزان دی ‌‌اکسید کربن کنترل می‌‌شوند. هدف از احداث گلخانه، ایجاد شرایط محیطی مناسب برای تولید محصولی معین است. از همین رو، امروزه کشت گلخانه‌‌ای گل، گیاهان زینتی، انواع سبزیجات و صیفی‌‌جات یکی از حوزه‌‌های مهم سرمایه‌‌گذاری در بخش کشاورزی به شمار می‌‌رود.

 

باغ میوه

 باغ میوه از لحاظ اقتصادی و طراحی سودبخش‌‌ترین و ساده‌‌ترین نوع باغ محسوب می‌‌شود. در این‌‌گونه باغ‌‌ها انواع درختان و درختچه‌‌های غیرخودرو و سایر محصولات نظیر انواع گل‌‌ها و گیاهان دارویی به منظور عرضه و فروش مواد غذایی کشت می‌‌شوند. همچنین باغ‌‌های میوه علاوه بر اهداف تولیدی، در راستای زیباسازی نیز مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. معمولا باغ میوه دارای یک یا چند ساختمان کوچک جهت اقامت باغبان یا فاقد هرگونه سازه‌‌ای است.

 

 باغ سبزیجات

باغ سبزیجات اغلب دارای گیاهانی است که تمامی و یا بخش‌هایی از آن‌‌ها قابل‌ استفاده باشند. این باغ‌‌ها در مقیاس متفاوتی احداث و در زمین‌هایی با طراحی هندسی مختلف کشت می‌شوند. باغ سبزیجات علاوه بر ایجاد منظره‌‌ای چشم‌‌نواز و دلپذیر، باعث جذب حشرات مفید و دفع حشرات مضر می‌‌شود. 

 

باغ گیاه شناسی

باغ گیاه‌شناسی جهت توسعه‌‌ی فضای سبز، ارتقای تنوع زیستی و افزایش مکان‌‌های تفریحی در داخل و خارج از شهرها احداث می‌‌شود. به عبارت دیگر، این‌‌گونه باغ‌‌ها دارای کارکردهای متفاوتی نظیر حفاظت از انواع گیاهان در بستر شهرها، آموزش و افزایش میزان مشارکت عمومی جهت حفاظت از اراضی باغ هستند. باغ‌‌های گیاه‌شناسی انواع رویشگاه‌‌های طبیعی از قبیل گونه‌‌های درختی، درختچه‌‌ای، بوته‌‌ای، جوامع گیاهان بومی و در معرض انقراض را در بر می‌‌گیرد. همچنین این باغ‌‌ها مجموعه‌‌ای وسیع از باغ‌‌های سنگی، صخره‌‌ای و نمایشی را شامل می‌‌شوند.

 

عوامل موثر بر رشد و نمو محصولات باغ

رشد و نمو گیاهان تحت‌‌تاثیر عوامل متعددی اعم از عوامل ارثی و پدیده‌‌های محیطی است. عوامل محیطی بستر مناسبی را برای ظهور استعدادهای ارثی فراهم می‌‌کند و عوامل ارثی نشان دهنده‌‌ی قابلیت‌‌های درونی یا بالقوه‌ی گیاه به لحاظ رشد است. به طور کلی میزان محصول نهایی به استعدادهای ارثی و محیط رشد گیاه بستگی دارد.

 

الف) عوامل ارثی یا عوامل درونی

این عوامل نمایانگر قابلیت‌‌های ارثی و یا استعدادهای ذاتی گیاه از جنبه‌‌های مختلفی از قبیل رشد و نمو مناسب، مقاومت‌‌ها، حساسیت‌‌ها و عملکرد آن است. این صفات از طریق عامل وراثت همواره از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌‌شوند.

 

ب) عوامل محیطی یا عوامل بیرونی

این عوامل امکان رشد بیشتر اندام و ساختمان گیاه، تنظیم مراحل مختلف رشد نظیر گلدهی، رسیدگی محصول نهایی و بقای نسل گیاه را فراهم می‌‌کند. مهم‌‌ترین عوامل محیطی موثر در رشد و نمو گیاهان شامل هوا، آب، خاک، نور و دما است. در این مقاله به شرح هر کدام از عوامل محیطی پرداخته می‌شود.

 

نقش هوا در نگهداری از باغ

هوا قادر به تامین اکسیژن و گاز کربنیک مورد نیاز گیاه است و به دلیل جریانات جوی ثابت، عامل محدود کننده‌ای برای رشد گیاه به شمار نمی‌‌رود. اکسیژن و گاز کربنیک روی رشد میوه و سایر اندام‌‌های ذخیره‌‌ای گیاه نظیر ریشه تاثیر به‌‌سزایی دارند. در مقابل، از جمله عوامل بازدارنده‌‌ی رشد گیاه، آلودگی هوا و کمبود اکسیژن در خاک‌‌های سنگین و فاقد تهویه است که منجر به توقف و یا کاهش رشد ریشه‌‌ و سایر اندام‌‌های گیاه می‌‌شود. به علاوه، هوای خشک و مرطوب به ترتیب باعث کوتاهی و طولانی شدن دوره‌‌ی رشد گیاه می‌‌شود. گیاهان در محیط‌‌های مرطوب از لطافت بیشتری برخوردارند اما در عین حال در مقابل آفات و امراض گیاهی دارای حساسیت بیشتری هستند، زیرا رطوبت هوا عامل بسیار مهمی در جذب سموم گیاهی به شمار می‌‌رود.

 

آب در مراقبت از باغ

آب بخش وسیعی از ساختمان گیاهان را تشکیل می‌‌دهد و نقش مهمی را در تغذیه‌‌ی گیاه برعهده دارد. به طور کلی گیاهان در حال رشد و دارای برگ‌‌های بزرگتر نیاز به آب بیشتری دارند. همچنین جنس گلدان موجب تغییر نیاز آبی در گیاهان می‌‌شود، به طوری که گلدان‌‌های پلاستیکی و لعاب‌‌دار نسبت به گلدان‌‌های سفالی رطوبت بیشتری را جذب می‌کنند. بنابراین گیاهان در گلدان‌‌های سفالی نیازمند آب بیشتری هستند. در هنگام آبیاری می‌‌بایست از پاشیدن آب بر روی برگ‌‌ها جلوگیری کرد، زیرا علاوه بر توسعه‌‌ی بیماری‌‌های مختلف، لکه‌‌های املاح موجود در آب بر روی آن‌‌ها باقی می‌‌مانند.

 

خاک اصلی‌ترین عنصر باغ بانی

خاک ترکیبی از مواد معدنی و آلی است و منبع مهم تامین مواد مغذی برای گیاه به شمار می‌‌رود. خاک مناسب برای باغبانی از ذرات ماسه، گیاخاک و رس تشکیل شده است. گیاخاک یا کود کامل، شامل گیاهان پوسیده بوده و برای کشاورزی بسیار ضروری قلمداد می‌‌شود، زیرا گیاهان در حال رشد می‌‌توانند به مواد مغذی و معدنی در این خاک غنی از مواد غذایی دست یابند. از همین رو، شناخت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در رشد و نمو گیاهان و تولید محصول تاثیر به‌‌سزایی دارد. از طرف دیگر، کاربرد صحیح کودهای حیوانی علاوه بر رفع برخی از نواقص خاک، موجب تقویت نفوذپذیری، افزایش حفظ و نگهداری آب و مواد غذایی و حاصلخیزی خاک می‌‌شود.

 

نقش نور در نگهداری از باغ

نور دارای خصوصیات مهمی نظیر کیفیت، کمیت و طول مدت نوردهی است که هر کدام در نحوه‌‌ی رشد و نمو گیاه از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار هستند. شدت نور بر روی برخی از اعمال مهم گیاهی از جمله فرایند فتوسنتز تاثیر مستقیم دارد. به طوری که با بیشتر شدن شدت نور، شدت فتوسنتز نیز افزایش می‌‌یابد و در نتیجه محصول بیشتری حاصل می‌‌شود. از طرف دیگر، شکل بیرونی و سرعت رشد طولی گیاه تحت تاثیر نور قرار دارد. به طور مثال، کمبود نور شایع‌‌ترین عامل محدودکننده‌‌ی رشد گیاهان خانگی است. برای حل این مشکل می‌‌بایست گیاه خانگی به مکانی پرنور در نزدیکی پنجره انتقال یابد. همچنین یکی دیگر از روش‌‌های تامین نور مورد نیاز گیاه در خانه، استفاده از لامپ‌‌های الکتریکی مانند لامپ‌‌های فلورسنت و کم‌‌مصرف است.

 

نقش دما در رشد محصولات باغ

هر گیاه در یک گستره‌‌ی دمایی به‌‌خصوصی دارای بهترین رشد است. از همین رو، برخی از گیاهان مانند گوجه‌فرنگی به دلیل وجود دامنه‌‌ی دمایی بالا، به محصولات فصل گرم شهرت دارند و برخی دیگر مانند انواع کلم‌‌ها به دلیل دامنه‌‌ی دمایی پایین، محصولات فصل خنک نامیده می‌‌شوند. علاوه بر این، گرما و سرمای شدید به گیاه و نواحی حساس آن مانند جوانه‌‌های گل آسیب می‌‌رساند.

 

باغ در گوی

نکاتی برای علاقه‌‌مندان به باغبانی و باغ

برای تهیه‌‌ی کود ارگانیک و مفید می‌‌توان باقی‌‌مانده‌‌ی غذاهای گیاهی و پسماندهای میوه، سبزیجات و پوست تخم‌مرغ را مخلوط و پس از گذشت چند هفته به خاک اضافه کرد.

 

جذب آسان‌‌تر کلسیم در گیاه از طریق پاشیدن پوسته‌‌های پودر شده‌‌ی تخم‌‌مرغ به خاک صورت می‌‌گیرد.

 

مخلوط چند قاشق غذا خوری نمک سولفات منیزیم با آب و اضافه کردن آن به خاک موجب رشد بهتر دانه به‌‌ویژه در گیاهان بالغ می‌‌شود.

 

برای داشتن باغ سرسبز و یا رشد بهتر گیاهان گلدانی می‌‌توان آب سبزیجات پخته شده را به خاک اضافه کرد، زیرا این آب سرشار از مواد معدنی است.

 

چند نکته مهم دیگر برای نگهداری از باغ

برای جلوگیری از ورود حیوانات خانگی به باغ و آسیب‌‌رساندن به سبزی‌‌ها و میوه‌‌ها می‌‌توان چنگال‌‌های پلاستیکی را در اطراف گیاهان قرار داد.

با قطع بخش‌‌های فوقانی ساقه، گیاه طبق غریزه‌‌ی طبیعی خود برای ایجاد برگ‌‌های جدید ترغیب می‌‌شود.

برای از بین بردن علف‌های هرز می‌توان از ترکیب سه ماده با نام‌‌های سرکه سفید، نمک طعام و مایع ظرفشویی استفاده کرد.

مناسب‌ترین زمان برای آبیاری باغچه صبح است زیرا رطوبت برای مدت طولانی‎تری حفظ می‌‌شود و محافظت از گیاهان در برابر کپک، قارچ و پوسیدگی ریشه صورت می‌‌گیرد.

ریشه‌ی برخی از گیاهان بیش از بقیه پیشروی می‌کند به همین دلیل برای ایجاد یک مرز طبیعی برای ریشه می‌‌توان گیاه را درون یک گلدان پلاستیکی با کف بریده کاشت و سپس درون خاک قرار داد. سپس به محیط باز و باغ منتقل شود.

 

استفاده از آب گرم و یا پیچیدن نوار چسب به دور دست و پاک ‌‌کردن منطقه‌ی مورد نظر منجر به مهار انواع آفات و شته بر روی گیاهان می‌‌شود. همچنین با کاشت سیر، پیاز، پیازچه و یا گل داوودی در اطراف گیاه می‌‌توان از ورود حشرات و آفات جلوگیری کرد.

 

باغ داری و باغبانی

باغ یکی از مهم‌‌ترین فضاهای طبیعی است که به منظور بهره‌‌برداری از محصولات و کسب نشاط از گل‌‌ها، گیاهان و دیگر اشکال طبیعت احداث می‌‌شود. بشر با شناخت طبیعت و اصول باغبانی موجب ارتقای سطح کیفی و کمی فراورده‌‌های باغی شده و محصولات متنوعی را به عرصه تولید رسانده است. در این میان، باغ‌ها از کاربردهای مختلفی برخوردارند، برخی از آن‌ها تنها برای مقاصد زینتی و برخی دیگر برای تولید محصولات غذایی و گیاهان دارویی استفاده می‌شوند. در دنیای امروز از طریق کشت محصولات باغی، دارویی و پرورش گل‌‌ها و گیاهان زینتی بخش عمده‌‌ای از نیازهای اقتصادی کشورها تامین می گردد. در همین راستا، با توجه به رشد و توسعه‌‌ی جوامع شهری و نیاز شهرنشینان به فضای سبز و بهره‌‌مندی از محصولات غذایی، آشنایی با نکاتی در زمینه‌‌ی باغبانی و اصول پرورش محصولات باغی ضروری قلمداد می‌‌شود.